PLASEBO ETKİSİ: İNANARAK İYİLEŞME

Plasebo etkisi, herhangi bir rahatsızlığın, tedavi ediliyormuş hissi verilerek rahatsızlığın geçirilmesine verilen isimdir.Kişinin kendisine verilen maddenin ilaç olduğuna inandırılıp bununla birlikte tedavi sürecine girilmesi aslında plasebo etkisini anlatmak için uygun ve önemli bir örnektir. Plasebo etkisine dair daha geniş kapsamlı bilgileri yazının devamında bulacaksınız.

En basit tabiriyle bahsettiğimiz bu kavramı şu şekilde ifade edebiliriz: hastalığı tedavi edebilecek herhangi bir güce sahip olmayan maddelerin ve bu maddelerle sağlanan girişimlerin, hasta bireylerin kendilerini çok daha iyi hissetmesine sebep olan etkinin adıdır.

Plasebonun etkisinin ne anlama geldiği ve nasıl ortaya çıktığına dair tartışmalar sadece günümüzde süren bir durum değildir. Temeli, tıp tarihindeki yansımaları çok yıllar öncesine dayanmaktadır.Halk dilindeki karşılığından bahsettiğimiz bu kavramın genel hekimlik anlayışındaki karşılığı ise ‘deva’ olması amacıyla kullanılan bir maddenin, bireysel (öznel) bakımdan meydana getirdiği olumlu yanıt olduğu yönündedir.Günümüzde tıbbın çeşitli dallarında plasebonun varlığı geniş bir kitle tarafından kabul edilmiştir. Buna karşın onun hangi ilaçlarda ve hastalıklarda ne düzeyde bir etkisinin olduğu hala tartışma konusudur. (İçeriği tam olarak bilinmeyen ve tanım güçlüğü olan bir kavramdan bahsediyoruz.)

PLASEBO NE ANLAMA GELMEKTEDİR?

Latince bir kelimedir ve ‘hoşnut edeceğim’ anlamına gelir.Daha açıklayıcı olmak gerekirse; ilaç, tedavi veya deva niyetiyle kullanılan bir şeyin öznel açıdan pozitif etki göstermesidir. Plasebonun tam zıddı olan kavram ise ‘nocebo’dur ve bu da ‘zarar vereceğim’ anlamına gelip öznel açıdan negatif bir etkiyi kastetmektedir.

PLASEBO ETKİSİNİN 4 TEMEL TANIMI YAPILMIŞTIR

1_Tıbbi biyoloji bakımından (biomedical) etkisi olmayan bir ilacın meydana getirdiği tedavi edici etki

2_Bir tedavi sürecinde ortaya çıkan özgül etkilerle birlikte özgül olmayan etkilerin de ortaya çıkması

3_ Bir ilaca yüklenmiş olan fakat içinde bulundurduğu farmakolojik özellikleriyle bir türlü açıklanamayan tedavi edici nitelikteki etki ya da yan etki.

4_ Tüm tedavilerde ortak olan etki

Bir toplum bilimci olan Forrester’e göre plasebo etkisi birçok faktöre bağlı olarak şekilleniyor. Bu faktörler: doktorun karşılaştığı sorunlar karşısında fikir yürütme tarzı, doktorun hastayı telkin etme çabaları ve doktorların hastaya karşı yarattığı güven duygusu ve anlayış. Plasebo etkisi her bölgede ve her hastalıkta aynı başarı oranına sahip değildir.

Klasik koşullanma, beklenti ve ödül modeli gibi kavramlarla plasebonun etkileri teorik olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Klasik koşullanma ise bu kuramlar arasında en çok ön plana çıkan kuram olmuştur. Çünkü plasebo almanın ölçülebilen fiziksel etkilerinin bulunması klasik koşullanma yönündeki teoriyi güçlendirmiştir.

Yakın geçmişte yapılan benzer çalışmalarda çok güçlü plasebo etkileri gözlenmiştir. Örneğin depresyon hastalarına, ilaç görünümlü plasebo hapları antidepresan olduğu belirtilerek verildiğinde %50 ye yakın azalma gözlenmiştir. Aynı mantıkla migren rahatsızlığına sahip kişilere, plasebo migren hapları verildiğinde bireylerde %40 iyileşme olduğu saptanmıştır.

RENK VE MİKTAR, PLASEBONUN ETKİSİNİ ARTIRICI NİTELİKTEDİR.

Plasebo etkisinin, tüketilen tablet sayısı ve bu tabletlerin rengine göre değişik sonuçlar doğurduğu saptanmıştır.1972 tarihinde uygulanan bir deneyde, gönüllü birtakım üniversite öğrencilerine, sıkıcı buldukları bir ders dinletilmiştir. Deneyi gerçekleştirebilmek adına öğrenciler dersten önce belli gruplara bölünmüştür. Bunlardan bazılarına bir, bazılarına da iki şeker tableti verilmiştir. Verilen bu şeker tabletlerinin tamamı tek renkte değildir. Kimisine pembe kimisine mavi şeker tableti verilmiştir. Ardından bütün bu gönüllü öğrencilere, bu tabletlerin aslında birer çok güçlü konsantrasyon artırıcı ilaçlar olduğu söylenmiştir. Ders işlenip bittikten sonra da öğrencilerin dikkatlerini saptamak üzere bazı testler uygulanmıştır. Elde edilen verilere bakılarak iki tablet alanların dersi çok daha konsantre şekilde dinlediği, anlaşılmıştır. İşin ilginç kısmı tabletlerin renklerine göre de sonuçların değişiklik göstermesidir. Kültürel olarak pembe rengin maviye oranla daha uyarıcı olması, mavinin ise pembeye oranla daha sakinleştirici etkisi mevcuttur. Bu durum deney sonuçlarına da yansımıştır. Pembe tablet kullanan öğrencilerin dikkat seviyesi, mavi tablet kullanan öğrencilerden daha yüksek çıkmıştır. Benzer şekilde yeşil rengin sarıya oranla daha endişe giderici etkisinin olduğu bilinmektedir.

YENİLİKLER VE AMBALAJLAR DA PLASEBO ETKİSİNİ ARTIRIYOR .

İlaçların renginin öneminden bahsetmiştik. Buna ek olarak ilaçların formları ve ne şekilde paketlendikleri de oldukça önemli bir etken olarak karşımıza çıkıyor. Örneğin endişe giderici olarak bilinen bir ilacın (klordiazepoksit olarak biliniyor) kapsül formunun, tablet formuna oranla daha etkili olduğu anlaşılmıştır. Hem tablet hem kapsül formunun içerisinde bulunan aktif madde ve emilim hızı aynıdır. Buna rağmen kapsül formunu kullanan bireylerin daha çok iyileşme sağladığı beyan edilmiştir.

1981’de yapılan başka bir çalışmada 835 kadın hasta üzerinde baş ağrısı tedavisi için plasebo ve aspirin etkinliği kıyaslanmıştır. Hastalar 4 gruba ayrılmıştır. İlk gruba üzeri yazısız şeker tabletleri verilirken ikinci gruba üzeri yazılı ve albenili ve ambalajlı şeker tableti verilmiştir. Üçüncü gruba yazısız aspirin verilirken dördüncü gruba da üzeri yazılı ve albenisi olan ambalajlar içinde aspirin tableti verilmiştir. Sizce sonuç ne olmuştur? Üzeri yazılı, albenili ambalajlı tablet alan bireylerin, aynı tabletin yazısız versiyonunu kullananlara kıyasla daha çok iyileştikleri öğrenilmiştir.

İlginç bir diğer çalışma da ilaçların pazarlanması ile bağlantılı olarak ortaya çıkmıştır. Simetidin (bir mide ülseri ilacı) üzerine yapılan bir çalışmadır. Simetidin 1975’te piyasaya sürülmüştür ve %80 etkinliğe sahip olduğu ölçülmüştür. 1994’te piyasaya başka bir ülser ilacı olan ranitidin sürülmüştür. Bunun ardından simetidinin etkinliği tekrar ölçüldüğünde bu kez %80 lik oranın %50’lere gerilediği görülmüştür. Özetlemek gerekirse bir ilaç ne kadar güncel ve ne kadar ilgi uyandırıyorsa, plasebo etkinliği o denli yüksek oluyor.

PAHALILIK DA ETKİYİ GÜÇLENDİREN BİR KRİTERDİR

İlaçların yeni olmasının önemini vurgulamıştık. İlaçların pahalı olması da aynı etkiyi gösteriyor. 2008 yılında Dan Ariely tarafından yapılan bir deneyde, gönüllü bireylere elektrik şoku verilip canlarının yanması sağlanmıştır. Hastalar iki gruba ayrılmıştır ve iki gruba da aslında C vitamini olan plasebo hapları verilmiştir. İlk gruba tabletlerin her birinin 2,5 dolar olduğu söylenirken diğer gruba her birinin 10 sent olduğu söylenmiştir. Sizin de tahmin ettiğiniz gibi 2,5 dolarlık tableti alan hastaların, ilacın etkinliğini daha çok hissettikleri ve ağrının daha iyi tedavi edildiği belirtilmiştir.

GİRİŞİMİN ŞİDDETİ DE PLASEBO ETKİSİNİ GÜÇLENDİRİYOR.

Hasta bireye uygulanan girişim ne kadar ağrılı, ciddi ve acılıysa, elde edilen yanıt da o derece kuvvetli oluyor. Hastalandıklarında illa ki iğne vurdurmak isteyen insanları bilirsiniz. Hepimizin çevresinde böyle insanlar bulunur. İğne yaptırmayıp hap kullandıklarında ağrının bir türlü geçmediğini söylediklerine şahit olmuşsunuzdur. Sonuçlara bakıldığında da iğne yaptıranların daha çok iyileşme gösterdiği saptanmıştır.

REÇETEYLE PLASEBO VERİLMESİYLE İLGİLİ TARTIŞMALAR

2006’da plasebolarla alakalı bir politika, Amerika Tıp Birliği tarafından oluşturuldu. Bu politikada belirtilenlere göre hastanın yeterince bilgilendirilip kabul etmesi sağlanırsa teşhis sonrasında plasebonun tedavi amacıyla kullanılabilmesi uygundur. Fakat burada eleştirilmesi gereken bir nokta var, o da şu: hekimlerin, hasta bireylerin o anki durumuna iyi gelip gelmeyeceği kanıtlanmamış bir ilacı vererek aslında onlara yalan söylüyor olmaları.

Peki hekimler, Amerika Tıp Birliği’nin bu çok katı politikasını uygularsa neler olur?

Bu durum; hekimlerin, hastalarına açık açık onların reçetelerine yazdıkları şeyin içinde aslında bir ilaç etken maddesinin bulunmadığını ve işe yarayacağı konusunda emin olmadıklarını açıklaması anlamına gelir. Araştırmacılara ve genel görüye göre bu durum plasebo etkisini psikolojik açıdan sekteye uğratacaktır. Fakat bazı kesimlerin görüşü, verilen ilaçların aslında plasebo olduğunu açıklamanın ilacın işe yaramayacağı anlamına gelmediği yönündedir. İlaçta bireyin sahip olduğu hastalığa iyi gelebilecek şeylerin olduğunu fakat tam olarak nasıl yardımcı olduğunu bilemediklerini söyleyebilirler . Ama tüm bunlara rağmen Amerika Tıp Birliği politikası, doktorların hasta onayını almaları gerektiğini kesin bir şekilde belirtiyor.

PLASEBO ETKİSİNİN SÜRESİ

Plasebo kapsülü veya tableti kullanan hastalar, ağrılarının geçtiğini ya da en azından hafiflediğini belirtiyor. Ancak plaseboların etki süresi, gerçek ilaçlara kıyasla çok daha kısa sürmektedir. Yani sadece geçici bir rahatlama söz konusudur ve bir süre sonra yok olacaktır. Belirtilmesi gereken önemli bir nokta daha vardır: kronik hastalıklarda plasebo etkisi işe yaramamaktadır.